Ο αυτοαμυνόμενος θεατής

ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗ*

«Το κοινό «μαθαίνει» θέατρο μέσα από το ίδιο το θέατρο, από το «ταξίδι» που του προσφέρει ο ηθοποιός, λειτουργώντας ως οδηγός και καθοδηγητής του», υποστήριζε η Αριάν Μνουσκίν μια εικοσαετία πριν. Κατά πόσο, όμως, μια τέτοια σχέση «κοινωνίας» υπάρχει αδιαμεσολάβητη από την όλη σκηνοθετική σύνθεση αφ’ ενός και από τους διαμορφωμένους ορίζοντες αναμονής του ίδιου του θεατή αφ’ ετέρου; Κατά πόσο το κοινό, κινούμενο ήδη στα όρια που επιβάλλει το κυρίαρχο «φιλολογικό γούστο» (όπως θα έλεγε ο Schucking) είναι έτοιμο να διασχίσει το «μήνυμα» της παράστασης αφηνόμενο στα χέρια των ηθοποιών της;Η φεστιβαλική εμπειρία του φετινού καλοκαιριού με τις ποικίλες αντιδράσεις κοινού, κριτικών και σχολιογράφων που είδαν το φως της δημοσιότητας φαίνεται να έδωσε αρνητική απάντηση: γνωστοί ηθοποιοί λοιδωρίστηκαν διότι ακολούθησαν τις σκηνοθετικές οδηγίες, καταξιωμένοι ξένοι σκηνοθέτες αποκαθηλώθηκαν από το πάνθεον των σύγχρονων «δασκάλων», άλλοι νεότεροι έλληνες συνάδελφοί τους χαρακτηρίστηκαν «μαϊμούδες» ξενόφερτων αντιλήψεων. Δημιουργήθηκε η παρακαταθήκη για να αποπεμφθεί κάθε παρόμοια απόπειρα το επόμενο καλοκαίρι και πριν από αυτό τη χειμερινή περίοδο που διανύουμε. Ητοι, το κοινό να μην ακολουθήσει ανάλογες εγχώριες προτάσεις-«μιμητισμούς» ξενόφερτων μοντέλων, με τη στάση του να τις οδηγήσει στην εκ προοιμίου καλλιτεχνική και οικονομική κατάρρευση. Αλλά και οι κρατικοί επιχορηγούντες και ιδιώτες χορηγοί να γίνουν επιφυλακτικότεροι. Ολα τα παραπάνω είχαν ως στόχο τους συντελεστές και φίλα κείμενοι του διαφορετικού να επανασυνταχθούν με το κυρίαρχο γούστο.

Στο μεταξύ, η πρώτη νίκη επετεύχθη: το μέγα επίτευγμα της νέας καλλιτεχνικής διευθύντριας του μέχρι πρότινος παρακμάζοντος ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας Λυδίας Κονιόρδου να αναθέσει στον Ανατόλι Βασίλιεφ τη σκηνοθεσία της «Μήδειας» -δημιουργώντας έτσι νέο «παράδειγμα» για τις δυνατότητες καλλιτεχνικής δημιουργίας των περιφερειακών θεάτρων γενικά- εξαργυρώθηκε με την υπερχρέωση του ΔΗΠΕΘΕ που διευθύνει: το κοινό δεν την εμπιστεύθηκε στο «παιδευτικό ταξίδι» που του πρότεινε μετά τα επεισόδια της Επιδαύρου, τα σχόλια και την κατακραυγή τύπου και κριτικής. Και ας χειροκροτήθηκε θερμά στα υπόλοιπα θέατρα της περιοδείας από το περιορισμένο κοινό που θέλησε να έχει δική του αντίληψη για το γεγονός. Η πιθανότητα να επαναληφθεί το πείραμά της από το ίδιο ή άλλα (ψυχομαχούντα) ΔΗΠΕΘΕ απομακρύνθηκε προς ανακούφισιν των κρατούντων, εκτός κι αν το αναλαμβάνον ενεργή λειτουργία ΕΚΕΘΕΧ αποδειχτεί τολμηρά ανανεωτικό στις κατευθύνσεις του για τα ΔΗΠΕΘΕ.

Η παράσταση, όπως και άλλες φετινές παραγωγές που αμφισβητήθηκαν, πρότεινε νέους κώδικες ανάγνωσης της αρχαίας τραγωδίας: Μια νέα ερμηνεία που όπως κάθε ερμηνεία προσαρμόζει το νόημα του έργου στο παρόν. Η πολυσύνθετη διαπολιτισμική οπτική του Βασίλιεφ απαιτεί τη διαθεσιμότητα του θεατή (και του κριτικού) να συλλάβει το νέο αισθητικό νόημα, αποποιούμενος ένα μέρος του εαυτού του: τότε, το ξένο νόημα καθίσταται μέρος της συνείδησής του που δεν είχε ως τώρα αναγνωρίσει, όπως θάλεγε ο Iser αντιμετωπίζοντας, στην Αναγνωστική Θεωρία του, τη διάσπαση του υποκειμένου από τον εαυτό του ως «όξυνση της αυτοσυνειδησίας του».

Το διαφορετικό καλεί σε στοχασμό. Την παρορμητική απόρριψή του από τον μη επαρκή θεατή οσμίζονται οι φύλακες του κυρίαρχου γούστου και πρωτοστατούν στην εκπεφρασμένη κρίση του κοινού, όντας στην ουσία και πάλι οι καθοδηγητές του. Ο διάλογος έργου τέχνης και θεατή του στραγγαλίζεται πριν ακόμη αρχίσει. Το μήνυμα της παράστασης μένει διφορούμενο εσαεί. Και ο θεατής χάνει την ευκαιρία να αναπροσδιοριστεί μέσω της ετερότητας που του προσφέρθηκε.

Εντέλει, ο αυτοαμυνόμενος θεατής δεν είναι εκείνος που απορρίπτει μια παράσταση που δεν κατανοεί διότι αυτή υπερβαίνει τους (έτερο)διαμορφωμένους πολιτισμικούς του κώδικες, αλλά ο εκτιθέμενος στην πιθανότητα να αποξενωθεί, χάριν αυτής, από ένα μέρος του εαυτού του. Αυτοαμυνόμενος είναι ο διαθέσιμος σε κινδύνους νέας παιδευτικής εμπειρίας θεατής.

• Ο Δ. Τσατσούλης είναι κριτικός θεάτρου, επίκουρος καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.
• ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 – 30/11/2008