- Της Σοφίας Φελοπούλου
- Ζωή Σαμαρά: Το βλέμμα του συγγραφέα. Πώς να γράφεις (ή πώς να μη γράφεις) θεατρικά έργα. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009, σελ. 128
- Η ΑΥΓΗ: 25/09/2009
Είναι κοινός τόπος πως το θέατρο, και πιο συγκεκριμένα η παράσταση, αποτελούν πλέον αντικείμενο μελέτης και διδασκαλίας: από τη συγγραφή του έργου, το χώρο που θα φιλοξενήσει το δρώμενο, μέχρι τη σκηνική υλοποίηση και διαφήμιση. Το ότι και ο θεατής όμως εκπαιδεύεται δεν θεωρείται και τόσο αυτονόητο. Ήδη από τη δεκαετία του ’70, η Anne Ubersfeld γράφει, όχι αποκλειστικά για τους ανθρώπους του θεάτρου αλλά για όσους αγαπούν το θέατρο, πώς να διαβάζουν το κείμενο και την παράστασή του, καταλήγοντας αργότερα στην… ίδρυση (μεταφορικά βέβαια) της Σχολής του θεατή, σύμφωνα με τον τίτλο του βιβλίου της.
Διαφέρει όμως πολύ η «εκπαίδευση» του θεατή από αυτήν του θεατρικού συγγραφέα; Για την ομότιμη καθηγήτρια Ζωή Σαμαρά, φιλόσοφο, θεωρητικό της λογοτεχνίας και του θεάτρου, ποιήτρια και θεατρική μεταφράστρια, όχι. Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται από τον τίτλο του τελευταίου της βιβλίου Το βλέμμα του συγγραφέα. Πώς να γράφεις (ή πώς να μη γράφεις) θεατρικά έργα, όπου αποδίδει στο συγγραφέα το βλέμμα, που δικαιωματικά ανήκει στο θεατή.
Για τη Σαμαρά, η μητρική γλώσσα του συγγραφέα πρέπει να είναι το θέατρο, πρέπει δηλαδή να γνωρίζει καλά τη γλώσσα του θεάτρου, διευκρινίζοντας πως «όσο περισσότερα θεατρικά έργα διαβάζουμε ή βλέπουμε στη σκηνή, τόσο μεγαλύτερη οικειότητα αποκτούμε -αποκτά το ασυνείδητό μας- με τις δομές και την τεχνική του δράματος» (15), γιατί ο συγγραφέας, σύμφωνα πάντα με την ίδια, πρώτα γίνεται αναγνώστης, θεατής (ή και ακροατής, θα πρόσθετα εγώ).
Η αλληλεπίδραση της μιας ιδιότητας στην άλλη και στο πώς όλοι οι συντελεστές στο θέατρο -από το συγγραφέα μέχρι το θεατή- είναι δημιουργικοί, θα φανεί εύγλωττα στην πολύ πρωτότυπη ερμηνεία της του άρθρου του Roland Barthes για το θάνατο του συγγραφέα. Θεωρεί πως ο Γάλλος κριτικός παίζει με ευφυή τρόπο με τις δύο λέξεις που χρησιμοποιεί η γαλλική γλώσσα για το συγγραφέα: auteur από το λατινικό auctor > auctoritas, που έχει σχέση με την εξουσία και ecrivain από το scribο, γράφω.
Νεκρός, κατά Σαμαρά, είναι λοιπόν ο συγγραφέας-εξουσία, οπότε, κατά τη γνώμη της, επιβάλλεται η γραφή και ο αναγνώστης μπορεί και αυτός να γίνει γραφέας, «να ξαναγράψει το έργο με νέα ανάγνωση και νέα γραφή» (22). Άρα, συγγραφέας είναι αυτός που συν-γράφει, «που συμμετέχει στη διαδικασία της μίμησης» (21). Και στο σημείο αυτό διαπιστώνουμε πως το θέατρο, σε όλα τα στάδια υλοποίησής του, είναι ομαδική και διαδραστική δουλειά και κάλλιστα, νομίζω, θα μπορούσαμε να συνδέσουμε ή να επεκτείνουμε αυτή τη θεωρία γραφής και ανάγνωσης με το θέαμα και το θεατή.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο εν-γράφει τη θεωρία, φιλτράροντάς την μέσα από μεγάλα έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου. Μιλά για τις ειδολογικές διαφοροποιήσεις και την εξέλιξή τους, αναφέρεται στους ειδικούς της δημιουργικής γραφής, ενώ απενοχοποιεί τη μίμηση, επειδή μπορεί να οδηγήσει στην πρωτοτυπία: διαβάζουμε και μιμούμαστε τους μεγάλους συγγραφείς για να βρούμε το δικό μας τρόπο γραφής και τη δική μας φωνή. Εξάλλου, μας υπενθυμίζει πως τα μεγάλα έργα είναι γεμάτα «κενά» που επιτρέπουν στο νέο συγγραφέα ή σκηνοθέτη να τα «ξαναγράψει» (69).
Με αφορμή αυτήν την παρατήρηση, θα ξεκινήσει ένα συναρπαστικό «παιχνίδι» μετα-γραφής, συν-γραφής και εν-γραφής που θα αποτελέσει το δεύτερο μέρος του βιβλίου, προσκαλώντας ταυτόχρονα τον αναγνώστη να κάνει το ίδιο. Έτσι δικαιολογείται και ο μικρός όγκος του, γιατί αφήνει χώρο στον αναγνώστη να συν-γράψει το βιβλίο με τα δικά του παραδείγματα. Στόχος της, ο μαθητής να «συμπληρώσει» το έργο της ώστε να το κάνει δικό του. Η γραφή, όπως και το θέατρο, είναι παιχνίδι, αλλά όχι μοναχικό.
Στην αρχή του δεύτερου μέρους, Ο μισάνθρωπος και Ο Ταρτούφος προσφέρονται για μεταθεατρική γραφή. Οι προτάσεις της συγγραφέως είναι διπλά μεταθεατρικές, επειδή όχι μόνο προεκτείνουν τα έργα του Μολιέρου και ο Γάλλος δραματουργός γίνεται αφορμή για νέο έργο αλλά κυρίως γιατί σε αυτό κυριαρχεί περίτεχνα η διακειμενικότητα, με εμπνεύσεις από άλλες τέχνες, άλλες εποχές, άλλα είδη.
Στο δεύτερο κομμάτι του δεύτερου μέρους η Ζωή Σαμαρά γίνεται θεατρική συγγραφέας, γράφει με αφορμή το Παιχνίδι του έρωτα και της τύχης του Μαριβό ένα νέο έργο, το οποίο εντάσσει στο πλαίσιο μιας πρόβας, κάτω από το βλέμμα του Μολιέρου και του Μαριβό, και το οποίο είναι γραμμένο για να ξαναγραφεί από το σκηνοθέτη… Στο τρίτο κομμάτι, το έργο που μας προτείνει εν-γράφεται σε επίκαιρους προβληματισμούς. Το βλέμμα του συγγραφέα είναι το βλέμμα αυτού που γνωρίζει το θέατρο και μπορεί να χρησιμοποιήσει την ιστορία και τη θεωρία του για να εν-γράψει τη δική του δημιουργικότητα.
* Η Σοφία Φελοπούλου είναι λέκτορας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
<!–
–>
θέατρο, théâtre, teatro, theater, theatre... world 