Το «ψιχάλισμα» των προβολέων χωρίς λογοτεχνία

• Από τον Κωνσταντίνο Μπούρα

• Υπάρχουν κάποιες στιγμές που οι θεατές μιας παράστασης νιώθουν αμήχανοι, ακούν για πρώτη φορά τον χαρακτηριστικό θόρυβο των σκηνικών μηχανημάτων, το «ψιχάλισμα» των προβολέων, νιώθουν την ανάγκη να στείλουν μηνύματα στο κινητό τους, να πιουν νερό ή να σημειώσουν κάποιες υποκειμενικές σκέψεις…

Αυτές οι λιγοστές και σπάνιες (;) θεατρικές στιγμές δεν συνιστούν απαραιτήτως παύσεις της σκηνικής δράσης, ούτε το «πέρασμα ενός αγγέλου» (κατά το γαλλικό ρητό «silence, un ange passe» -«σιωπή, ένας άγγελος περνάει»). Αυτό το περίεργο «κενό» είναι βεβαίως υποκειμενικό, και δεν υπάρχουν σχετικές μετρήσεις, στατιστικές ή μελέτες, όμως όλοι οι φανατικοί θεατρόφιλοι, οι θεατρολόγοι και οι άνθρωποι του θεάτρου γνωρίζουν καλώς για ποιο πράγμα ομιλώ. Κάποιος θα μπορούσε να αντιτάξει ότι είναι φυσικώς αδύνατον να κρατήσεις αμείωτο το ενδιαφέρον μερικών εκατοντάδων (ή έστω δεκάδων) ετερόκλιτων θεατών επί δύο ή τρεις ώρες. Ερχομαι να σημειώσω λοιπόν εδώ κάποιες στιγμές θεατρικής έκστασης, αλλά και θεατρικής αμηχανίας. «Αμηχανία θεατού …sms!», θα έλεγα παραφράζοντας το γνωστό ρητό «αμηχανία ψάλτου …βηξ!».

Θα ξεκινήσω αυτό το πόνημα με τη χορογραφική απόπειρα της Μαριάννας Καβαλλιεράτου με τίτλο Moment σε σύλληψη της ίδιας και σε χορογραφία-ερμηνεία της ίδιας και του Θανάση Ακοκκαλίδη. Δύο καλογυμνασμένα σώματα αλλάζουν θέσεις πάνω σε δύο λευκές πλαστικές καρέκλες, τις οποίες μετακινούν σε διάφορα σημεία. Οι λιγοστοί -νεαροί στην πλειονότητά τους – θεατές που κάθονταν σε άβολους πάγκους («θανατηφόρους» για όσους πάσχουν από λουμπάγκο) χειροκρότησαν με ενθουσιασμό το θέαμα. Η αποθήκη του ατμοσφαιρικού χώρου της Πειραιώς 260, φωτισμένη ειδικά, έδινε άλλες προεκτάσεις στο μονότονο κατά τ’ άλλα θέαμα.

Στον διπλανό χώρο «Η» έζησα στιγμές θεατρικής έκστασης και ψυχικής ανάτασης, παρακολουθώντας την εξαιρετικά εκφραστική Isabelle Huppert να ερμηνεύει τη θρυλική Μπλανς Ντιμπουά του Λεωφορείου ο Πόθος του Τενεσί Ουίλιαμς, σε μια αιρετική ανάγνωση του κλασικού πλέον έργου από τον σκηνοθέτη Κριστόφ Βαρλικόφσκι. Ιδιοφυής προσέγγιση, μοναδικό θέαμα, η κορυφαία (κατά την ταπεινή μου γνώμη) στιγμή του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών.

Αμηχανία, και πολλά …sms, από την πλευρά των θεατών, στην πολλά αναμενόμενη παράσταση του καινούριου έργου τού αναγνωρισμένου διεθνώς (για το αριστουργηματικό Πεθαίνω σαν χώρα) Δημήτρη Δημητριάδη με τον συμβολικό τίτλο Τόκος από τη Νέα Σκηνή του Λευτέρη Βογιατζή. Ο εξαίρετος αυτός σκηνοθέτης, πιεσμένος ίσως από τα στενά χρονικά περιθώρια, και τις ακουστικές ιδιαιτερότητες του χώρου Δ’ της Πειραιώς 260, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη γνωστή τελειομανία του, που έδωσε στο παρελθόν μερικές από τις σημαντικότερες παραστάσεις της νεοελληνικής σκηνής. Κινηματογραφικό και πολυεπίπεδο το σκηνικό της Χλόης Ομπολένσκι, επαρκείς οι ερμηνείες των ηθοποιών. Το κείμενο μου φάνηκε σαν ένα συμπίλημα από τον Ρομπέρτο Τσούκο του Κολτές, από τη Μήδεια του Ευριπίδη, από τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, ενώ αναδύονταν σποραδικά τόνοι και μορφές από το έργο του Ζενέ, του Μαρκήσιου ντε Σαντ, του Βιζυηνού, της Αναγνωστάκη, του Ζιώγα, του Σκούρτη. Σε μια δεύτερη σκηνοθετική απόπειρα, σε έναν άλλον, μικρότερο ίσως χώρο, θα αναδεικνύονταν και άλλες πλευρές του πολύτροπου κειμένου, που απλώς εκφωνήθηκε μονότονα από τα γιγαντιαία μεγάφωνα που ισοπέδωναν τον ήχο σε ποιότητες γηπέδου ή σταδίου.

Η Λένα Πλάτωνος μελοποίησε Κωνσταντίνο Καβάφη στη Μικρή Επίδαυρο, και ο μυσταγωγικός χώρος απηχούσε τις δεξιοτεχνικές φωνητικές εξάρσεις του ιδιότυπου Γιάννη Παλαμίδα, με τις μοναδικές εκφραστικές δυνατότητες και το «δραματικά υγρό» ηχόχρωμα. Οι επαρκείς ακροατές-θεατές που παρακολούθησαν την πρεμιέρα, συνεχάρησαν την ταλαντούχα δημιουργό, που επέτυχε απολύτως να μεταπλάσσει μουσικά του στίχους του μεγάλου Αλεξανδρινού. Οι θεατές κοιτούσαν τ’ αστέρια, όχι από αμηχανία, αλλά για να μετριάσουν την πλημμυρίδα των συναισθημάτων που τους προκαλούσε η μουσική πανδαισία.

Στη «Σκιά των Βράχων 2010», στο επιτυχημένο Φεστιβάλ του Βύρωνα, παρακολούθησα την αριστοφανική Λυσιστράτη από το Εθνικό Θέατρο, σε σκηνοθεσία του πάντα επινοητικού Γιάννη Κακλέα. Οι πολυπληθείς θεατές παρακολούθησαν με αμείωτη ένταση την ενδιαφέρουσα αυτή επικαιροποιημένη ερμηνεία της αρχαίας κωμωδίας, χειροκρότησαν στα σημεία που αφήνονταν υπονοούμενα για τη σύγχρονη πολιτική κατάσταση της χώρας μας, και γέλασαν με την ψυχή τους στην κορυφαία σκηνή όπου ο ερεθισμένος Κινησίας κυνηγάει με …πονηρό σκοπό τη ναζιάρα και αποφασισμένη να μην ενδώσει σύζυγό του. Η Ελένη Κοκκίδου έδωσε ως Μυρρίνη ακόμα μία σπαρταριστή ερμηνεία, γεμάτη ζωτικότητα και χάρη. Εξαιρετικοί όλοι οι ηθοποιοί: Βασίλης Χαραλαμπόπουλος, Χρήστος Χατζηπαναγιώτης, Γιώργος Χρυσοστόμου, Μάκης Παπαδημητρίου, Λαέρτης Μαλκότσης, Θέμης Πάνου. Ρέουσα και εύστοχη η μετάφραση του Κ.Χ. Μύρη. Ιδιαίτερα εύσημα για το σκηνικό του Μανώλη Παντελιδάκη.

Ο καθ’ όλα άξιος σκηνοθέτης, καθηγητής Θεατρολογίας και ακαδημαϊκός Σπύρος Α. Ευαγγελάτος, ύστερα από μια αισθητή ακούσια απουσία από τα φεστιβαλικά μας δρώμενα, επέστρεψε στον ιερό χώρο της Επιδαύρου με μια σεμνή και πιστή στο πνεύμα του Σοφοκλή αναδημιουργία του Οιδίποδα Τυράννου. Μετρημένη και εσωτερική η ερμηνεία της πολύπειρης τραγωδού Καρυοφυλλιάς Καραμπέτη. Χωρίς δραματικές κορόνες, αλλά με μεγάλη ενάργεια επέτυχε να φορτίσει συναισθηματικά το κοινό, δίνοντας έναν απρόβλεπτα ρεαλιστικό τόνο στην υποκριτική της. Στο ίδιο κλίμα κινήθηκε και ο περισσότερο «κινηματογραφικός» (ή «τηλεοπτικός») Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Η όλη παράσταση κινήθηκε σε οπερατικά πλαίσια, χάρη και στη μελοδραματική μουσική του Γιάννη Αναστασόπουλου. Εξαιρετικό το σκηνικό παζλ που φιλοτέχνησε ο έμπειρος στις ιδιαιτερότητες του χώρου των Επιδαυρίων, σκηνογράφος Γιώργος Πάτσας. Το «Αμφι-θέατρο» είναι μια διαχρονική αξία στην ερμηνεία του αρχαίου δράματος.

Ο Οθέλλος (1604) του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, από τη Schaubuhne Berlin, σε σκηνοθεσία του Thomas Ostermeier, επέτυχε να καθηλώσει τους φανατικούς που επέλεξαν να δοκιμάσουν άλλη μια ξεχωριστή παράσταση σε παγκόσμια πρώτη στην Επίδαυρο. Ιδιαίτερα όμως λειτουργική ήταν η υψηλών προδιαγραφών παράσταση του κλασικού Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν του Ερρίκου Ιψεν, που έλαβε χώρα στον χώρο «Η» της Οδού Πειραιώς 260 από τον ίδιο θίασο και σε σκηνοθεσία του ιδίου. Για όσους μιλούσαν τη γερμανική γλώσσα και δεν περιορίζονταν στους ελληνικούς υπέρτιτλους, ήταν πραγματικά μια πολυεπίπεδη, πλούσια σε μουσικές και εκφραστικές διαβαθμίσεις ανάδειξη του κλασικού κειμένου. Αισθητική τελειότητα, χάρη στις εξαιρετικές ερμηνείες, στα απολύτως ταιριαστά -στο εσωτερικό έρεβος και τη συναισθηματική ερημιά των ηρώων- σκηνικά και κοστούμια, που τα ανέδειξαν τόσο οι άψογοι φωτισμοί όσο και η υποβλητική μουσική. Μήπως θα ήταν καλύτερα να περιορίζονται κάποιοι σκηνοθέτες στη σκηνή «ιταλικού τύπου», εκεί όπου μπορούν να συνθέσουν θεατρικά διαμάντια;

Μινιμαλιστική και υποτονική, με λιτό έως ανύπαρκτο σκηνικό, και δυσπρόσιτη στον δυτικοθρεμμένο θεατή η παράσταση «Θεάτρου Νο» στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού με τη Σούτρα της Μεγάλης Σοφίας. Για κοινό με ειδικές προσλαμβάνουσες και αντοχές.

Για τον εξαιρετικό, τον πολυμήχανο, τον πολυτάλαντο, τον καλαίσθητα πληθωρικό, τον περφεξιονίστα James Thierree (στη μοναδικά αξεπέραστη παράσταση με τίτλο Ραούλ) έχω ήδη εκφράσει τον ανυπόκριτο θαυμασμό και την αμέριστη συμπαράστασή μου σε προηγούμενό μου σημείωμα. Εκεί αναφέρθηκα ευφήμως και στην ομάδα Blitz, που μας χάρισε το πρωτότυπο θέαμα Cinemascope – ένα ντοκιμαντέρ για το τέλος του κόσμου στον πολυχώρο Bios, και στη μάλλον «μουσειακή» (πλέον) παράσταση του προκλητικού (για την εποχή του) έργου τού Τόνι Κούσνερ Αγγελοι στην Αμερική, σε σκηνοθεσία του τεχνίτη Νίκου Μαστοράκη.

Αδιάφορο με άφησαν οι πολύωροι Δαίμονες τού βαθέος γνώστη της ανθρώπινης ψυχής Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, σε σκηνοθεσία του θεατρανθρώπου Peter Stein (που έχει δώσει ομολογουμένως μερικές από τις σημαντικότερες παραστάσεις του 20ού αιώνα, όμως δεν μπορεί να συγκριθεί σε τέτοιου είδους θεατρικούς μαραθώνιους με τον Peter Brook και την Ariane Mnouchkine).

Ευχάριστα εικονοκλαστική η παράσταση Agua σε σκηνοθεσία-χορογραφία τής πρόωρα χαμένης Pina Bausch από το χοροθέατρο του Βούπερταλ στο Μέγαρο Μουσικής.

Εκνευριστικά μονότονο το θέαμα της Σαΐκα Τεκάντ από τον κύκλο Προμηθέας, με τίτλο How to forget in 10 steps [Anti-Prometheus]. Το όποιο σκηνοθετικό εύρημα είχε εξαντληθεί στα δέκα πρώτα λεπτά.

Την αισθητική τελειότητα προσέγγισε η ομάδα «Les Arts Florissants» με τον Πυγμαλίωνα και αποσπάσματα από το Ιππόλυτος και Αρικία, σε μουσική διεύθυνση William Christie και σκηνοθεσία-χορογραφία-σκηνικά Trisha Brown. Το ασφυκτικά γεμάτο Μέγαρο Μουσικής παραληρούσε από ενθουσιασμό.

Να σημειώσουμε ότι ένα σημαντικό εκπαιδευτικό γεγονός στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών είναι και ο Κύκλος Εντατικών Μαθημάτων για το Αρχαίο Δράμα, καθώς και το δεύτερο The Epidauros Work-in-Progress Forum. Τα συγχαρητήρια για αυτή την επιτυχημένη πρωτοβουλία ανήκουν στους διοργανωτές του Ευρωπαϊκού Δικτύου Ερευνας και Τεκμηρίωσης Παραστάσεων Αρχαίου Ελληνικού Δράματος, σε συνεργασία με τον Δήμο Ασκληπιείου, το Μουσείο Μπενάκη, την Αθηναϊκή Ζυθοποιία και -βεβαίως- του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, με καλλιτεχνικό διευθυντή τον καταξιωμένο και αποτελεσματικό Γιώργο Λούκο. [Βιβλιοθήκη, Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου 2010]