Μάθηµα διαρκείας

• Του Κώστα Γεωργουσόπουλου
  ΤΑ ΝΕΑ: Τετάρτη 26 Ιανουαρίου 2011

Σε µιαν εποχή θεατρικού πληθωρισµού αλλά πλήρους ερηµίας πνευµατικότητας, όπου αστέρες και αστεράκια και κυρίως διάττοντες διαγκωνίζονται στα κανάλια, στα περιοδικά λάιφσταϊλ και στα σκοτεινά µπαράκια, σε µιαν εποχή που τίποτε δεν φτάνει στο σινάφι της σκηνής από τις θεωρητικές αναζητήσεις των πέντε θεατρολογικών µας τµηµάτων µε αποτέλεσµα να ακούµε και να διαβάζουµε (ελάχιστες αξιοπρόσεκτες εξαιρέσεις) άρρητα αθέµιτα, ηλιθιότητες και αγράµµατες κολοκύνθες από επίδοξους και ακριβοπληρωµένους αστεροειδείς, έρχεται η Ασπασία Παπαθανασίου που σαν θαλερή έφηβος διατρέχει την ένατη δεκαετία του βίου της να µας αιφνιδιάσει µε δύο θεωρητικά κείµενα καρπό της µανικής και οιστρήλατης υποκριτικής της πορείας. Μιας διεθνούς πορείας τραγωδού-πρεσβευτή του ελληνικού πολιτισµού ανά την Υφήλιο. Βραβευµένη µε το πρώτο βραβείο του Θεάτρου των Εθνών, µε το έπαθλο Κοτοπούλη, Ηλέκτρα και Μήδεια του Ροντήρη σε περιοδείες από την Ολυµπιάδα του Μεξικού έως το Λος Αντζελες, ηθοποιός που έπαιξε ΕΛΛΗΝΙΚΑ τραγωδία µε Ρώσους, Ιάπωνες και Γεωργιανούς στη γλώσσα τους, καταθέτει δύο µελέτες της µε τους τίτλους «Γυναικείες µορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας» (Εκδόσεις ΝΕΔΑ) και «Ευριπίδου Μήδεια, µε τα µάτια µιας ηθοποιού» (University Studio Press).

Τα δύο αυτά δοκίµια καταστάλαγµα µελετών και προσωπικών αναζητήσεων είναι η γραπτή εµπειρία µιας επώδυνης γέννας, αφού η Παπαθανασίου ευτύχησε να ενσαρκώσει πολλές από τις µείζονες ηρωίδες του τραγικού λόγου. Λόγος λιτός, µεστός, σαφής, ακριβής και δοκιµασµένος σε ατελείωτα ξενύχτια, όταν επωάζονταν ρόλοι γιγάντιοι. Τα δύο δοκίµια της µεγάλης τραγωδού ας γίνουν παράδειγµα του τι σηµαίνει πράγµατι διά βίου διακονία της τέχνης και ας λειτουργήσουν και ως ενοχή στους ανέµπνευστους καιρούς µας.

Ο «φεμινισμός» των τριών τραγικών

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 19 Ιανουαρίου 2011

Στην αθηναϊκή κοινωνία, όπου γεννήθηκε η τραγωδία, το μοναδικό αυτό λογοτεχνικό είδος, οι γυναίκες δεν είχαν τη φωνή των δικαιωμάτων. Ευτυχώς το καθεστώς δεν ήταν θεοκρατικό, αφού οι Αθηναίοι της ακμής του τραγικού λόγου ήταν πιστοί εν απιστία.

Στην καθημερινότητα της πόλης, με τους δούλους να κάνουν τη βρώμικη δουλειά, οι άνδρες εργάζονταν και για την ηδονή, την ίδια στιγμή, που οι σύζυγοι κλεισμένοι στον οίκο μεγάλωναν τα παιδιά. Ετσι, λοιπόν η χαμένη γυναικεία φωνή ακούστηκε επί ογδόντα χρόνια, μέσα στα οποία γεννήθηκε, άκμασε και πέθανε η τραγωδία, στον πιο δημόσιο και απελευθερωτικό χώρο, στο Θέατρο του Διονύσου.

Για τις γυναίκες, που από το παρασκήνιο της πολιτικής ζωής, οι αρχαίοι τραγικοί τις έβγαλαν στο προσκήνιο της θυμέλης, γράφει η μεγάλη μας τραγωδός Ασπασία Παπαθανασίου, στις «Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας» (εκδόσεις «Νέδα»). Οι Ιοκάστες, οι Ισμήνες, οι Κλυταιμνήστρες, οι Μήδειες, οι Χρυσόθεμες, οι Αντιγόνες ήταν πολλές, όσες και οι Αθηναίες του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα.

Η περιδιάβαση της Ασπασίας Παπαθανασίου στον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, μετά από εβδομήντα χρόνια παρουσίας της στο θέατρο, ήταν, όπως εξομολογείται, «μια πολύτιμη εμπειρία αυτογνωσίας». Γιατί μέσα από τη γνώση του εαυτού της δεν ξεδιαλύνει μόνο τη δική της προσωπικότητα, αλλά της δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσει τα προβλήματα των συνανθρώπων της, μ’ αυτούς που μοιράζεται τις έξοχες ερμηνείες της στους μνημειώδεις και μνημειακούς γυναικείους τραγικούς ρόλους της. Η μαθήτρια του Δημήτρη Ροντήρη, στη μνήμη του οποίου έχει αφιερώσει το βιβλίο, διακατέχεται από τον ουμανισμό του εικοστού αιώνα, όταν δεν ήταν τα πάντα χρήμα και μόνον χρήμα.

Ποια, όμως, είναι η απελευθερωτική συνεισφορά των τριών τραγικών στις γυναίκες; «Οι γυναικείες μορφές», γράφει η Ασπασία Παπαθανασίου σαν κυρίως να υπερασπίζεται το φύλο της, «δεν είναι στο περιθώριο, ενσωματώνονται στην τραγική πράξη, το όνομά τους ακούγεται μέσα στην ανδροκρατούμενη αθηναϊκή κοινωνία, πολλές φορές αμφισβητούν με τη δράση τους το «πατριαρχικό ιδεώδες» της δημοκρατικής Αθήνας και γίνονται και αυτές κεντρικά τραγικά πρόσωπα».

Το αίτημα του τραγικού λόγου υπέρ των γυναικών είναι η πρώτη φορά που ευδιάκριτα ακούγεται στην ιστορία της παγκόσμιας δραματουργίας: «Ανοιξαν με την τέχνη τους διάπλατα τον εσωτερικό ψυχικό κόσμο της γυναίκας», περιγράφει με λυρικό τόνο αυτό το μέγα κοινωνικό και αισθητικό γεγονός η Ασπασία Παπαθανασίου, «για να μας αποκαλύψουν τα καταπιεσμένα αισθήματά της για τον έρωτα, για τις καθημερινές έγνοιες της συζυγικής σχέσης, για προσδοκίες που διαψεύσθηκαν».

Της ανατροπής ή του οίκου

Οι τραγικές γυναίκες, ακόμη κι αν ανήκουν στην κατηγορία «Γυναίκες της ανατροπής», σε αντιδιαστολή με τις «Γυναίκες του οίκου», όπως εύστοχα κάνει το διαχωρισμό η Παπαθανασίου, ακόμη κι αυτές «δεν επαναστατούν. Δεν δέχονται την καταπίεση της ανθρώπινης συνείδησης, έστω κι αν υπερασπίζονται πανάρχαιες αρχές του οίκου των ανθρώπων και των θεών». Απ’ αυτές τις ερεβώδεις πρωταγωνίστριες του σκοτεινού θιάσου της ανθρώπινης ψυχής, ποιες είναι πρώτες μεταξύ πρώτων; «Η Κλυταιμνήστρα καταλύει την ανδρική εξουσία και η Μήδεια συνειδητά καταστρέφει τον άνδρα της και όλους αυτούς που την πρόδωσαν και την αδίκησαν».

Η ύλη του βιβλίου είναι διαρθρωμένη με απλό τρόπο, ώστε να διευκολύνεται η ανάγνωση, για να μπορεί να διαβαστεί και αποσπασματικά. Αφιερώνει από ένα κεφάλαιο στις γυναικείες μορφές που συναντώνται σε περισσότερες από μία τραγωδίες. Ξεχωριστό χώρο επιφυλάσσει στις τραγωδίες του «Ματωμένου οίκου των Ατρειδών» και του «Καταραμένου οίκου των Λαβδακιδών». Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα καλύπτουν μία μεγάλη χρονική περίοδο, από την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα μέχρι τις μέρες μας, κι έχουν εκπονηθεί από μεταφραστές, που έχουν και την ιδιότητα του δημιουργού. Τον πρόλογο υπογράφει η Ρούλα Κακλαμανάκη. *

«Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας»

• Η Ασπασία Παπαθανασίου, που για χρόνια υπηρέτησε το αρχαίο ελληνικό δράμα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, συγκεντρώνει στο βιβλίο της «Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας» τις απόψεις της για τον ρόλο της γυναίκας στην αρχαία ελληνική τραγωδία (εκδόσεις «νέδα»).

• Οι γυναικείες μορφές στα έργα των τραγικών ποιητών δεν είναι στο περιθώριο, ενσωματώνονται στην τραγική πράξη, το όνομά τους ακούγεται μέσα στην ανδροκρατούμενη αθηναϊκή κοινωνία, αμφισβητούν με τη δράση τους το πατριαρχικό ιδεώδες της δημοκρατικής Αθήνας και γίνονται κεντρικά τραγικά πρόσωπα. Η συγγραφέας επιχειρεί έναν σχηματικό διαχωρισμό των γυναικείων μορφών σε γυναίκες του «οίκου» και σε γυναίκες της «ανατροπής».

• Οι γυναίκες του «οίκου» δρουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αξιών και πεποιθήσεων, οι γυναίκες της «ανατροπής» μένουν σταθερές στις απόψεις τους, δογματικές, ανυποχώρητες.