Εδώ είναι Βαλκάνια – η παράσταση του Σωτήρη Χατζάκη με την παραλογή «Του νεκρού αδελφού»

Ηθοποιοί από τέσσερις γειτονικές χώρες συνεργάζονται τώρα με έλληνες καλλιτέχνες στην παράσταση του Σωτήρη Χατζάκη με την παραλογή «Του νεκρού αδελφού»

• Στα Βαλκάνια οι μύθοι δεν γνωρίζουν σύνορα. Και δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την παραλογή «Του νεκρού αδελφού», που μόνο στην Ελλάδα βρίθει πολλών παραλλαγών: τουλάχιστον 3.500, όπως επισημαίνει ο Σωτήρης Χατζάκης, που για τέταρτη φορά ασχολείται μαζί της, τα τελευταία 14 χρόνια. Αρχής γενομένης από την ερχόμενη Πέμπτη έως και τις 5 Απριλίου στο θέατρο «Κάππα», ηθοποιοί από πέντε γειτονικές χώρες θα ανεβαίνουν στη σκηνή σε μια διαβαλκανική παράσταση, με κορυφαίες στον κοινό ρόλο της μάνας, τη Ρουμάνα Μάγια Μόργκενστερν, την Αλβανή Μαργαρίτα Τζέπα και τη δική μας Μαρία Κατσιαδάκη. Η Κίτι Σελμάνη-Τζέτσεβιτς και ο Νίκος Αρβανίτης προστίθενται σ’ αυτό τον πρωταγωνιστικό αφρό, ενώ τους πλαισιώνει και ο δεκαμελής χορός, η «Ομάδα Λαϊκής Κοινότητας», όπως χαρακτηριστικά τον ονομάζει ο Χατζάκης.

• Ο σκηνοθέτης, που εργάστηκε και στη διασκευή του «Τραγουδιού», επισημαίνει πως αναζητά έναν κοινό μύθο που να ενώνει τους πολύπαθους και κατακερματισμένους λαούς των Βαλκανίων. Λέει ακόμα πως το συγκεκριμένο τραγούδι λόγω ακριβώς της ανάστασης του νεκρού αδελφού, προκειμένου να τηρήσει την υπόσχεση προς τη μητέρα του και να της φέρει πίσω την αδελφή του από τα ξένα, έχει καταδιωχτεί από την Εκκλησία, αφού η ανάσταση εδώ είναι ανθρωποκεντρική. Γίνεται γιατί έχει δοθεί μια υπόσχεση – για την μπέσα, λέξη κοινή στα Βαλκάνια. Ο Χατζάκης χρησιμοποιεί στην παράσταση διάσπαρτες παραλλαγές, ενώ ακούγονται εδάφια από τη Βίβλο, από ποίημα του Λόρκα, από την «Εκάβη» του Ευριπίδη, που εντάσσονται στο συγκεκριμένο μύθο. Κι ακόμα εδάφια των βαλκανικών παραλογών, κατάρες, επικλήσεις, ανακαλήματα νεκρών, χορευτικά και θρηνητικά παραγγέλματα, και μάλιστα στις πέντε γλώσσες.

• Ο δε ρυθμός ορίζεται από το νταούλι και το σήμαντρο αλλά και από μινιμαλιστικές μουσικές που προέρχονται από τον Πόντο, τη Θράκη, τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αλβανία. Πρόκληση, ωστόσο, σ’ όλο αυτό το σύνθετο θέαμα είναι και η παρουσία των τριών πρωταγωνιστριών που ουσιαστικά θα ερμηνεύσουν τον ίδιο ρόλο. Η Τζέπα, εθνική τραγωδός της Αλβανίας, που πέρσι ερμήνευσε μοναδικά την Εκάβη και στη χώρα μας, λέει πως γνωρίζει το συγκεκριμένο τραγούδι από το δημοτικό σχολείο κιόλας, ενώ σε διασκευή του Ισμαήλ Κανταρέ το είχε ερμηνεύσει πριν από 22 χρόνια. Αντιθέτως, η Μόργκενστερν, που τείνει να πολιτογραφηθεί Ελληνίδα (προ τριετίας και Λυσιστράτη στην παράσταση του Μιχάλη Κακογιάννη) επισημαίνει ότι ο μύθος του Βόικα, όπως ονομάζεται στη Ρουμανία, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός.

• «Δεν ήξερα σχεδόν ότι υπήρχε. Αντιθέτως, γνωστότερος είναι εκείνος του μάστορα που χτίζει μια κοπέλα στα θεμέλια μιας εκκλησίας», λέει, θυμίζοντας το δικό μας με το γεφύρι της Αρτας. «Είναι όντως ο μύθος της θυσίας που μας είναι γνωστότερος. Ετσι τώρα έχω μπει στη διαδικασία της έρευνας, της μάθησης για κάτι που παραπέμπει πέρα από τα πολιτικά των Βαλκανίων, κάτι που βγαίνει από την καρδιά μας», λέει.

Οταν υπάρχει μπέσα

• Η Μ. Κατσιαδάκη είχε την εικόνα από παιδί κιόλας ενός τρομακτικού μύθου, που «πέρναγε ξώφαλτσα. Τώρα άρχισα να ανακαλύπτω σιγά σιγά έναν τόπο άγνωστο και μακρινό». Ο θάνατος πλανάται πάνω από το τραγούδι, αυτός ουσιαστικά το δημιουργεί, γιατί «ο άνθρωπος τον φοβάται. Με τη ζωή πάει παράλληλα και ο φόβος», λέει η Μ. Τζέπα, ενώ η Μ. Κατσιαδάκη συμπληρώνει: «Μέσα μας έχουμε πολλά σκοτάδια. Και νομίζω ότι όταν τα βγάζεις προς τα έξω κάπως τα ξορκίζεις».

• «Στο τραγούδι του νεκρού αδελφού ενυπάρχει ο θάνατος, ο γάμος, η μετοικεσία, η αγάπη, όμως το σημαντικότερο που κυριαρχεί στην Ελλάδα, στη Σερβία, στη Βουλγαρία, στην Αλβανία, στη Ρουμανία είναι η ιδέα της υπόσχεσης. Η μπέσα. Κάποιος δίνει το λόγο του και πρέπει να τον κρατήσει», επισημαίνει με τη σειρά της, η Μόργκενστερν.
• «Η μάνα απαιτεί και ο γιος αναγκάζεται να κάνει κάτι που δεν είναι του κόσμου τούτου. Ο γιος αναγκάζεται να αναστηθεί για να τηρήσει την υπόσχεση», συμπληρώνει η Κατσιαδάκη, ενώ η Τζέπα θα επιμείνει: «Πρέπει να έχουμε μπέσα. Οι Αλβανοί ως λαός την τηρούν πολύ και της δίνουν ιδιαίτερη σημασία. Ο Κωσταντής σηκώνεται γιατί έχει δώσει λόγο, δεν τον σηκώνει ο Θεός».
• Πώς συνεργάζονται τρεις ηθοποιοί στον ίδιο ρόλο; Η Κατσιαδάκη θα πει ότι «με τη Μάγια μπορούμε, βέβαια, να συνεννοηθούμε ελληνικά ή αγγλικά. Με τη Μαργαρίτα, ακούγεται αστείο ίσως, αλλά μου μιλάει αλβανικά και… καταλαβαίνω έστω και λίγα. Το ίδιο κι εκείνη. Είναι σημαντικό πως τόσοι άνθρωποι από τα Βαλκάνια επικοινωνήσαμε και δεθήκαμε».

Τους ενώνει το παρελθόν

• «Ο μύθος έρχεται όχι ως φολκλόρ αλλά με το μήνυμα ότι οι λαοί μας δεν έχουν τίποτα να χωρίσουν αλλά αντιθέτως τους ενώνει το παρελθόν τους. Δεν θ’ ακούσουμε πέντε διαφορετικές γλώσσες αλλά ένα φοβερό ηχόχρωμα με κοινό παρελθόν», λέει η Τζέπα.
• «Προέρχομαι από τη Ρουμανία και δεν είναι μυστικό ότι είμαι Εβραία. Μεγάλωσα σε μείξη πολιτισμών. Στη Ρουμανία σήμερα η λέξη Βαλκάνια δεν ακούγεται καλά. Ομως, εδώ συμβαίνει το αντίθετο», προσθέτει η Μόργκενστερν.
• Και ο ανταγωνισμός; «Στη δουλειά μας αναγκάζεσαι, θέλεις δεν θέλεις, να βγάλεις κάτι από την ψυχή σου, κι αυτό σε αναγκάζει να εμπιστευτείς τον άλλον», λέει η ελληνίδα ηθοποιός.
• Και η Αλβανή: «Είμαστε τρεις μάνες με τις ίδιες επιθυμίες, βάσανα και πόνους. Το βάρος που έχει η μια το έχουν και οι άλλες». Και η Ρουμάνα: «Η ομορφιά αυτής της παράστασης είναι η ελευθερία που μας δίνει ο Χατζάκης. Μας τοποθετεί σ’ ένα πλαίσιο και μας αφήνει να εκφράσουμε τη δική μας οπτική».
• Εχει σημασία που ο ρόλος έχει διάσταση μεταφυσική; «Κι εδώ πάλι μέσα μου θα ψάξω», παραδέχεται η Κατσιαδάκη. Η Μόργκενστερν προσθέτει: «Οδηγείσαι όλο και πιο βαθιά, χρησιμοποιώντας όλα όσα ξέρεις, προσπαθώντας να βρεις ένα νέο μονοπάτι, ν’ ανοίξεις ένα νέο παράθυρο. Ο ηθοποιός χρειάζεται ορίζοντα, πρέπει να νιώθει τη συλλογική μνήμη κι ύστερα έρχεται μια στιγμή που πρέπει να τα ξεχάσει όλα και να παίξει. Στους μεταφυσικούς ρόλους πρέπει να είσαι έτοιμη να συλλαμβάνεις κάθε τι γύρω σου. Να βρίσκεσαι στην εκκλησία και ν’ ακούς και τον παραμικρό ήχο πέρα από τη λειτουργία, γιατί δεν θα είναι απλός ένας ήχος αλλά μέρος του μεγαλύτερου συνόλου που λέγεται ζωή». *

• Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΙΑΦΚΟΥ – φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 – 22/03/2009