Νομιμότητα και νομιμοποίηση στη χρήση των «κλασικών» κειμένων

Του Βασιλη Παπαβασιλειου*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11/7/2009

Yπάρχει κατ’ αρχήν ένα τυπικό σκέλος: η χρήση ενός έργου που καλύπτεται από τη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας προϋποθέτει τη σύμφωνη γνώμη του κατόχου των σχετικών δικαιωμάτων. Κι αυτό δεν αφορά μόνο την εμπορική εκμετάλλευση, αλλά και τις όποιες τροποποιήσεις διασκευαστικού χαρακτήρα προτίθεται ενδεχομένως να επιφέρει ο χρήστης του. Σ’ αυτήν την περίπτωση, ο τελευταίος μπορεί να εξασφαλίσει «λευκή επιταγή» από τον κάτοχο των δικαιωμάτων, υπό όρους ή και άνευ όρων, όλα αυτά όμως τελούν υπό την αίρεση της συμφωνίας μεταξύ των δύο μερών. Σ’ αυτήν την κατηγορία εμπίπτει η χρήση του έργου οποιουδήποτε ζώντος συγγραφέα, αλλά και ένα μέρος της πρόσφατης πνευματικής παραγωγής που, υπό την ευρεία έννοια, θα έτεινε να χαρακτηριστεί «κλασική». Είναι η περίπτωση ενός Μπρεχτ, ενός Ρίτσου, ενός Ντε Φίλιππο. Ως γνωστόν η περιέλευση της πνευματικής παραγωγής στον δημόσιο χώρο, η απελευθέρωσή της, κοντολογίς, από τον νόμο της ιδιοκτησίας, προϋποθέτει την πάροδο εβδομήντα χρόνων από τον θάνατο του δημιουργού.

Το ουσιαστικό σκέλος, τώρα, δεν έχει να κάνει με τη νομιμότητα, αλλά με τη νομιμοποίηση. Καλώς ή κακώς, το συντριπτικό ποσοστό της πνευματικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, από τον Ομηρο και τον Αισχύλο ώς τον Ιψεν και τον Ντοστογιέφσκι, δεν θωρακίζεται (και καλώς δεν θωρακίζεται) από καμιά ασπίδα νομιμότητας ως προς τη χρήση του. Θεωρείται (και καλώς θεωρείται) κοινόν κτήμα. Υπ’ αυτήν την έννοια, κανείς νομικός περιορισμός δεν εμποδίζει σήμερα τον πρώτο τυχόντα να παρουσιάζει, υπό τον τίτλο «Αμλετ», μια σύνθεση από τρεις σκηνές του ομώνυμου έργου του Σαίξπηρ, πεντακόσιους στίχους του Σοφοκλή και έξι αποσπάσματα του Νίτσε. Η νομική κάλυψη θεωρείται άχρηστη και αδιανόητη για ένα κείμενο κατοχυρωμένο στις δέλτους της πνευματικής ιστορίας υπό τον τίτλο αυτό. Η εφήμερη χειρονομία του χρήστη (όσο ασεβής ή ανόητη κι αν μπορούσε να χαρακτηριστεί) θεωρείται -και επί της ουσίας είναι- μειωμένης ισχύος και ελάσσονος σημασίας ενέργεια ως προς τη μνημειακή αξία του κειμένου. Εχοντας υπόψη του αυτό, κάποιος άλλος χρήστης θα ονόμαζε τη σύνθεση αυτή «Ενα δοκίμιο για τον Αμλετ», και δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα.

Και στις δύο περιπτώσεις, το ζητούμενο του εγχειρήματος θα ήταν η νομιμοποίηση με όρους συγκίνησης, ταραχής, κ.λπ. Βλέπετε, υπό το πρίσμα της μακράς διάρκειας, ο ανατρεπτικός φωτισμός των σταθερών του κανόνα θεωρείται (και είναι) στοιχείο εμπλουτισμού του Πανθέου των μορφών. Ή, όπως θα έλεγε ο Μπρεχτ, «οι νόμοι εξακολουθούν να ισχύουν εφόσον μπορούμε να τους παραβαίνουμε».

* Ο Βασίλης Παπαβασιλείου είναι σκηνοθέτης. Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή της «Αντιπαραθέσεις» του προηγούμενου Σαββάτου (4/7/09).